Pochodził ze spolonizowanej niemieckiej rodziny. Urodził się w Warszawie 22 marca 1786 r., jego ojciec był członkiem Komisji Edukacji Narodowej, a dziadek Henryk Loelhoeffel von Lowensprung nadwornym lekarzem króla Augusta III. Początkowo kształcił się w Warszawie, później wyjechał do Wilna, do którego powracał w kolejnych latach i był związany z tamtejszym uniwersytetem. Na jego wileńskie wykłady z historii uczęszczał m.in. Adam Mickiewicz, który debiutował na łamach założonego przez Lelewela „Tygodnika Wileńskiego”.

 

Lata 1815-1824 były intensywnym czasem pracy na uniwersytetach w Warszawie i Wilnie, napisał wówczas ponad 60 rozpraw i artykułów. W 1824 r. władze carskie odkryły działalność Towarzystwa Filomatycznego i Lelewel musiał wyjechać z Wilna. W Warszawie historyk zaangażował się politycznie i w 1829 r. został posłem Królestwa Polskiego.

 

W czasie powstania listopadowego (1830-1831) Lelewel był członkiem Rady Administracyjnej, a później Rządu Narodowego, został prezesem Towarzystwa Patriotycznego, które domagało się walki o niepodległość i przeprowadzenia reform społecznych. Współpracował wówczas m.in. z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim i Maurycym Mochnackim. 25 stycznia 1831 r. podczas obrad sejmu wygłosił przemówienie, w którym wzywał do detronizacji cara Mikołaja I. Po upadku powstania wyjechał do Francji.

 

Po przybyciu do Paryża, Lelewel założył w grudniu 1831 r. Komitet Narodowy Polski (KNP), którego celem było zorganizowanie powstania i wywalczenie niepodległości w granicach przedrozbiorowych. Organizacja wspierała i łączyła polską emigrację, a jednocześnie Lelewel apelował o solidarność narodów, podkreślając znaczenie dążeń niepodległościowych w różnych częściach Europy. W 1833 r. władze francuskie pod naciskiem ambasadora rosyjskiego wydaliły Lelewela z terytorium Francji.

  

Po przybyciu do Brukseli wszedł w skład m.in. tajnej organizacji Młoda Polska (1835), założył Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1837) i został wiceprezesem Międzynarodowego Towarzystwa Demokratycznego (1847).

 

Działalność naukowa Lelewela objęła wszystkie dziedziny historii i zapoczątkowała tzw. szkołę lelewelowską, która przez całościowe spojrzenie na historię przyczyniła się do rozwoju polskiej historiografii, m.in. powstania pierwszej polskiej encyklopedii historycznej (1842–1852). Joachim Lelewel zmarł 29 maja 1861 r. w Paryżu, a w 1929 r. jego prochy sprowadzono do Wilna.

mb.